Alles leuk en prima

Degenen die naar de conference van Claudia de Breij hebben gekeken, en mensen die een tiener in huis hebben, weten inmiddels dat het woord prima een devaluatie heeft ondergaan. Zelf wist ik het iets eerder dan de dag waarop Claudia erover vertelde, maar dat komt omdat ik een abonnement heb op Onze Taal waarin ik door Sylvia Witteman wordt onderwezen over taaltrends onder jongeren.
Prima betekent ‘eerste’, dus er was jarenlang niets beters dan prima. ‘Dat komt mij prima uit’, wilde zeggen dat het enorm gelegen kwam als je op zondag om 11 uur op de koffie kwam bij je zus. Maar als je nu je 18-jarige appt of je op dat tijdstip even de schone was langs kan brengen en ze schrijven terug ‘dat dat wel prima is’, dan wil dat zeggen dat ze eigenlijk tot één uur op één oor hadden willen liggen.
Prima heeft voor mensen onder de dertig eigenlijk alleen nog maar de betekenis die mensen van boven die leeftijd alleen kennen in de zinsnede ‘ik vond het inmiddels allemaal wel prima’.
Het deed me denken aan mijn studietijd; we lazen ‘Een nagelaten bekentenis’ van Marcellus Emants, een roman uit 1894. In die roman was er iets interessants aan de hand met het woord ‘leuk’.
Tegenwoordig is ‘leuk’ een heel leuk en veelzijdig woord. Je kunt tegen iemand zeggen dat ze een leuke jas aan heeft, dat je zijn zoon zo’n leuk kind vindt en dat het gisteren toch nog leuk weer werd. Maar ruim een eeuw geleden was de betekenis een stuk specifieker. Als je tegen Gertruida had gezegd dat ze een leuk jakje aan had, dan had ze zich afgevraagd wat er mis was met haar kleding. ‘Leuk’ betekende toen zoiets als ‘laconiek’. Eigenlijk had het de betekenis die we nu nog kennen in een zin als ‘Ik wilde hem net ten huwelijk vragen en toen begon hij er doodleuk over dat hij een open relatie wilde’.
Zonder gevoel, laconiek…heel apart dat een woord dat dat betekende nu ons veelgebruikte ‘leuk’ is geworden. Taalgeschiedenis is een wonderlijk iets…maar ik vind het allemaal prima.

Read Full Post »

Brengbrommer en varkensvoer

De beste uitdrukkingen ontstaan vaak omdat iemand niet op het ‘juiste’ woord kan komen. Zo vertelde scenarioschrijver Maria Goos ooit dat ze zelf niet op het woord kon komen voor pizzakoerier en dat ze toen ‘brengbrommer’ zei. Later gebruikte ze dat in een dialoog. Ze liet Splinter, de pater familias in ‘Oud Geld’ tijdens een familiecrisis zeggen ‘nou, dan bellen we een brengbrommer!’ toen iemand vroeg ‘hoe het dan met het eten moest’.

Linzen hebben in de Bijbel nog een zekere status: een bord linzensoep werd geruild voor een eerstgeboorterecht. Ik noem maar… Maar in de jaren daarna is het flink mis gegaan: in plaats van zelf gewoon lekker linzen te eten zijn we die in het westen aan vee gaan voeren. Om vervolgens dat vee te eten. Ik at voor het eerst van mijn leven linzen toen ik van de moeder van mijn Turks-Nederlandse buurmeisje een gevuld broodje kreeg. Gevuld met linzen dus. Er ging een wereld voor me open: er bestond groente die ik lekker vond (officiëel zijn linzen peulvruchten maar ze vallen wel onder het kopje gezond met een grote G).
En ik zal niet zeggen dat ik mijn eerstgeboorterecht ervoor op zou geven, maar bij ons thuis staat het met regelmaat op het menu. Voordat ik zelf vegan ging eten kookte ik steevast een flinke pan Dahl als mijn veganistisch etende vriendin kwam. En recent hebben we weer een ander lekker linzenrecept aan ons repertoire toegevoegd: linzen in tomaten-kokossaus met verse basilicum en olijven (recept komt uit ‘Vegan Soulfood’ van Jason Tjon Affo). Maar laatst kwam ik dus niet op het woord. Dus zei ik ‘varkensvoer’ dus nu heeft de mijnheer die hier in huis woont op de planning geschreven dat we woensdagavond varkensvoer eten.

Read Full Post »

Iel se lave

Toen ik op de middelbare school zat noemde mijn klasgenoot Jeroen zijn zus Ilse vaak ‘Il-se lave’ (Frans voor ‘hij wast zich). Jeroen en ik behoorden tot de minderheid die Frans als keuzevak hadden en het leuk vonden om een beetje met de taal te spelen (we zongen ook wel eens liedjes van Celine Dion of Patrick Bruel in de gang).
Wisten wij veel… Fransen houden helemaal niet van spelen met taal. Een beetje creativiteit wordt niet echt toegejuicht. Nieuwe woorden verzinnen mag alleen als je lid bent van het Académie Française en er met spoed een Frans woord verzonnen moet worden voor een Engelstalig fenomeen. Zoals downloaden, wat télécharger werd.
Een deel van de Franse regering (inclusief de echtgenote van de president) zijn nu in hun kuif gepikt omdat woordenlijst Le Petit Robert het woord ‘iel’ heeft opgenomen. Dit woord is een combinatie van il en elle en wordt gebruikt om non-binaire personen of mensen van wie niet bekend is wat hun gender is aan te duiden. De gepikeerden vinden het een bewijs van de opmars van de woke-ideologie (alsof een wakkere houding iets slechts is) en Brigitte Macron (voormalig docent) liet weten dat ‘twee voornamen genoeg zijn’.
Nou blijkbaar niet, anders was er geen nieuw woord ontstaan. Bovendien vroeg niemand naar de mening van een heteroseksuele cis-vrouw over woorden die belangrijk zijn voor iedereen die non-binair, gender queer of intersekse is. Het gaat namelijk niet over haar dus haar mening doet er niet toe.
‘Inclusief schrijven is niet de toekomst van de Franse taal’, voegde de minister van onderwijs nog toe. Fijn gevoel moet dat zijn voor jongeren lhbti+ jongeren die zich op school misschien al niet gehoord of gezien voelen.
‘Ik vind de opvatting van sommige Fransen wat iel…’ schreef een vriendin van mij onder een krantenbericht over de kwestie. Kijk, dat is dan weer een mening waar ik iets mee kan…

Read Full Post »

Ezel of hond?

Op dit moment ben ik een boek aan het lezen waarin slechte gewoontes van moeder op dochter overgaan. Het is zo erg dat ik tegen ze zou willen schreeuwen en ze een draai om hun oren zou willen geven.
Eerst was het de moeder in het verhaal ‘my mother dog-eared the page’. Die vrouw maakt dus zo’n zooitje van haar leven dat ze niet, zoals een gewoon mens, een bladwijzer of een bonnetje tussen de pagina’s van haar boek legt, maar het hoekje omvouwt. The horror! Maar goed, ik mocht dat mens toch al niet.
Maar een aantal hoofdstukken later doet haar dochter, inmiddels een jaar of 50 oud, hetzelfde. Een teken dat die ‘opvoeding’ van haar moeder behoorlijk wat kapot heeft gemaakt.
Want honden zijn leuk, maar dog-earing grenst aan vandalisme. Ik zou het nauwelijks durven: een ezelsoor maken. Gelukkig heb ik bijna net zo veel boekenleggers als ik boeken in huis heb en als ik zo snel niets voor handen heb dan leg ik gerust mijn telefoon even tussen mijn boek.
Maar terwijl ik de passages las, realiseerde ik me wel dat dog-earing logischer is dan een ezelsoor maken. Want volgens mij hebben ezels rechtopstaande oren. Bij honden verschilt dat, maar de mijne heeft in ieder geval hangoren (die ook nog wel eens op een boekpagina liggen zodat ik ze op moet tillen om mijn zin af te kunnen lezen). De Britten doen het dus logischer dan wij. De Zweden overigens ook, die maken hunöra. Duitsers maken eselsohr. Ik vind dat we, net als de hele zomertijd-wintertijd-discussie ons aan moeten sluiten bij de Britten. Maar het is natuurlijk nog beter om gewoon een boekenlegger bij de hand te hebben.

Read Full Post »

Speeltuig

De eerste keer dat ik Denemarken kwam was ik in de veronderstelling dat de taal behoorlijk beïnvloed was door het Engels. Het kwam op mij over als een mengeling van Engels en Nederlands waarbij woorden vaak geschreven werden op een manier die sterk op het Nederlands lijkt maar waarbij de uitspraak eerder Engels is.
Nu, na een paar maanden Duolingo Deens te hebben gedaan en vier seizoenen ‘The Last Kingdom’ te hebben gezien, weet ik dat het andersom is: Engels is een vorm van Deens. Of, dat was het totdat het na 1066 heel veel Franse invloeden kreeg. In de 10e eeuw was het grootste deel van wat nu Engeland is, bezet door Deense koningen. En als je dat eenmaal weet ga je hele grappige sporen in de taal zien.
Zo vind ik legetøj een leuk Deens woord. Je spreekt het uit als laaietooi en betekent ‘speelgoed’. Een woord dat het gemaakt heeft tot ‘deel van het Engelse vocabulaire’. Ik stel me een Saxon voor die van een Deense vriend een houten paardje heeft gekregen. En die Saxon vertelt daarover aan een andere Saxon. ‘Look, the Danish have this thing. It is a tool for children to play with… They call it…toy!’
Het eerste deel van het woord legetøj kon de Sax niet uitspreken dus werd het toy. Terwijl het deel tøj in het Deens ‘gereedschap’ betekent (ik heb het namelijk op reclames voor bouwmarkten zien staan toen ik op Jutland was). En als ik me niet vergis hàdden ze ‘tøj’ al overgenomen en daar ‘tool’ van gemaakt.
Het eerste deel van legetøj heeft het als ik me niet vergis pas in de 20e eeuw weten te schoppen tot onderdeel van de Engelse taal: namelijk als Lego bricks. De naam Lego, het populairste stukje Deens design ter wereld, is namelijk afgeleid van lege, wat spelen betekent.

Read Full Post »

Pendelen

Het was Paulien Cornelisse die me er voor het eerst op wees dat het werkwoord ‘pendelen’ in Nederland een heel andere betekenis heeft dan in België. Ze nam bij onze zuiderburen deel aan het populaire programma ‘De Slimste’ en moest daar in de finale vijf antwoorden geven die ze associeerde met ‘een pendelaar’.
En ze gaf antwoorden die ik ook zou geven, iets in de trant van ‘het alternatieve circuit, medium, ketting met pendel eraan, mensen opsporen.’ Want een pendelaar dat is iemand die pendelt en pendelen doe je met een hanger aan een zilveren kettinkje, toch?
Nou, in België niet, daar is een pendelaar iemand die heen en weer reist (met het openbaar vervoer) van huis naar werk en vice versa. De antwoorden die haar naar de volgende aflevering zouden hebben geholpen waren dus eerder zoiets als ‘een boek lezen in de trein’ ofzo.
In Nederland noemen we het ‘forenzen’. Tenminste, dat heb ik als kind zo geleerd, maar ik kom die pendelaar steeds vaker tegen in boeken. Vooral in vertalingen en ik vraag me af of die dan zijn vertaald door een Vlaamse vertaler.
En elke keer als ik ‘pendelaar’ lees, zie ik weer een guru voor me met een ketting met hanger in zijn handen die hij boven een plattegrond houdt om de vindplaats van het ontvoerde jongetje te vinden. Ook al zit er in dat hele verhaal gen ontvoerd jongetje. Of een guru met zilveren ketting.
En dan denk ik aan Paulien Cornelisse. En daarna pas aan een forens.

Read Full Post »

Plaatje opzetten

‘Zal ik even een plaatje opzetten?’, vroeg mijn oma vroeger wel eens.
‘Je bedoelt een cd, mam’, zei mijn moeder dan. Ze vond dat ‘plaatje’ vreselijk ouderwets. Maar zo ouderwets was mijn oma niet, ze had immers vrij vroeg al een cd-speler. Ik vond het wel een knus woord ‘plaatje’. Misschien kwam dat omdat ik in die tijd, als ik voor de verandering eens netjes gewerkt had, een plaatje in mijn schrift kreeg van de juf. Bijvoorbeeld van David de kabouter.
Als ik bij mijn oma logeerde mocht ik vaak kiezen welk ‘plaatje’ ze op zou zetten. Vaak koos ik iets van planfluitmuziek. Maar ze had ook de Dublinners en Nigel Kennedy (die violist met het punkkapsel).
Tegenwoordig hebben we nauwelijks nog cd-spelers nodig, muziek afspelen kan op mijn computer via spotify en als ik wil kan ik het vanaf daar of vanaf mijn telefoon ook naar diverse Sonos-speakers in huis sturen. Behalve als we geen wifi hebben natuurlijk.
Toch doe ik het nog met enige regelmaat, een cd kopen. Op vakantie in het buitenland bijvoorbeeld kom ik altijd de supermarkt uit met een album in het Frans/Spaans/Italiaans (afhankelijk van waar we zijn), waar we de rest van de vakantie mee mee kunnen zingen. Songteksten zijn altijd mijn favoriete manier geweest om een andere taal te leren.
Roemer heeft ook zo zijn muziekale voorkeuren (geen idee wat hij van panfluitmuziek vindt overigens), Morning mood van Edvard Grieg vindt hij heel mooi, de Goldberg Variations vindt hij vreselijk. Maar hij is pas écht een fanboy van de band ‘Radio Company’. Als ik dat opzet maakt hij een tevreden geluidje en gaat met zijn oren flapperen. Het kan komen omdat hij de stem van één van de twee zangers herkent als die van iemand die hij ook met regelmaat op tv ziet, maar het kan ook zijn dat hij net als zijn mensenmoeder stiekem heel erg veel van country/rock houdt.
Dus hebben we de limited-edition dubbel cd besteld in de Verenigde Staten. Het was de collector’s edition stond er op de website.
En het was even wachten, maar we hebben ‘m in huis. Kunnen we we als we willen een plaatje opzetten…

Read Full Post »

Broccoli

Er is ophef (oh nee, #ophef, want het speelt zich natuurlijk vooral online af) ontstaan over het Songfestival-liedje van Jeangu Macrooy ‘Birth of a New Age’. Daarin zingt de Surinaams-Nederlandse zanger enkele regels in het Sranantongo. Sranantongo is een taal met Nederlandse, Engelse, Portugese en Afrikaanse invloeden die is ontstaan in de 17e eeuw en jarenlang onderdrukt is geweest. Dat deze taal nu een internationaal podium krijg is heel bijzonder.
Maar wat de boer niet kent maakt ie graag belachelijk, dus noemen sommige witte Nederlanders ‘Birth of a New Age’ ‘het Broccolilied’ vanwege de zin ‘Yu no man broco, broco mi’ (ik ben niet kapot te krijgen) die ze niet verstaan.
En ik snap op zich de grap van het maken van een Nederlandse parodie op een anderstalige songtekst. Wij zingen in de auto op weg naar Italië ook ‘ik wil pasta en pizza calzone!’ op de wijs van een bekend nummer van Eros Ramazotti en ‘no tengo arma’ van Nelly Furtado wordt ook ‘broodje shoarma’ (we vegan shoarma van Vivera natuurlijk). Maar als we eenmaal op de plaats van bestemming zijn aangekomen kunnen we met behulp van Duolingo en What en Hoe in het…die pasta en vegan shoarma gewoon in de plaatselijke taal bestellen, grazie, graçias. Kwestie van beleefdheid en respect voor cultuur.
Dus ik begrijp het wel dat de Albert Heijn reclame met een foto van een broccoli met de tekst erbij ‘ook zo’n trek gekregen na het horen van ons Songfestival liedje?’ niet bij iedereen in de smaak viel. En nu hoef je wat mij betreft niet gelijk je plaatselijke Albert Heijn te bestormen of te boycotten, maar het mag wel gezegd worden. Ook al schrijft Catherine Keijl in een column dat we het wel gewoon het broccoli-lied mogen noemen omdat haar vader in het verzet heeft gezeten (nee, ik snap het ook niet maar dit is de enige conclusie die uit het stuk te trekken viel).
Als iemand drie zinnen Frysk spreekt staat er een heel leger instanties klaar om subsidie te verstrekken, want: cultuur. Het wordt tijd dat het Sranantongo en Papiamento ook zo’n bijna-heilige status krijgen als minderheidstaal binnen het koninkrijk der Nederlanden. En dat de Albert Heijn daar dan een leuke reclame mee maakt met kouseband in de bonus ofzo.

Read Full Post »

Framing en tone policing

De lijsttrekkers van de partijen die nieuw in de Tweede Kamer komen zijn nog niet geïnstalleerd of de krantenkoppen en praatprogramma-presentatoren zetten hen al lijnrecht tegenover elkaar. Zo kopte AD: ‘Sylvana Simons valt nú al BBB-leider aan op kwetsende tweets’.
Voor wie niet helemaal op de hoogte is: de afkorting BBB staat niet meer voor een aerobics-les in de sportschool die zich vooral richt op buik, benen en billen, maar voor BoerBurgerBeweging waarvan de leider, Caroline van der Plas vooral niet wil dat we het ‘de boerenpartij’ noemen want dat vindt ze framing. Vervolgens komt ze wel naar Den Haag in een trekker.
Nou, als we het dan nu toch over framing hebben… Framing is het kiezen van bepaalde woorden en beelden die zorgen voor een associatie. Zoals de zinsnede ‘valt aan’. Ik heb het betreffende fragment niet gezien maar het lijkt me dat ‘Sylvana Simons confronteert BBB-leider met…’ passender is. Of ‘Sylvana Simons bevraagt van der Plas over…’
Wat ik namelijk wel heb gezien is een fragment van Jinek waarin Caroline van der Plas Sylvana verwijt er niet voor alle 17 miljoen Nederlanders te zijn. Als het niet zo treurig was zou ik er heel hard om hebben moeten lachen, om dit staaltje de pot verwijt de ketel. Ik, als witte kiezer voel me veel meer vertegenwoordigd door mevrouw Simons dan door van der Plas met haar trekker. Maar dit terzijde, mevrouw Simons schoot, heel bewonderenswaardig, ook niet in de lach maar gaf heel netjes antwoord. En dat doet ze eigenlijk altijd, heel kalm en netjes antwoord geven, terwijl ik als kijker allang aan het facepalmen ben vanwege alle vooroordelen en domme framing waar ze weer doorheen moet waden.
Op twitter (tenminste, in mijn fijne bubbel) was de mening ook dat de kop die het AD plaatste kwalijke framing was maar dat de gemiddelde kiezer van Bij1 zich daar niet door zou laten afschrikken. En dat is ook zo, mensen die op deze partij stemmen prikken wel door de framing heen, maar het gaat om de rest van de mensen. Sylvana krijgt onterecht het stempeltje ‘fel’ en ‘niet lief’ opgedrukt en dan krijg je ‘tone policing’: ‘ik ga niet naar je luisteren want je toon bevalt me niet’.
Dan zijn er weer mensen die zeggen ‘oh ik vind haar zo irritant want ze is zo fel’. Maar dat is ze dus niet, je bent in de framing getrapt en hebt niet geluisterd naar wàt ze zegt. Terwijl dat wel degelijk ook voor jou bedoeld was, ook al zit ze niet op een trekker.

Read Full Post »

That’s not all, folks

Veel bekende mensen, en vooral politici, kunnen worden samengevat met één woord. Een woord dat hun wereldbeeld symboliseert. Als er weer een VVD-er fraude pleegt of een vervuilende multinational miljoenen euro’s aan steun krijgt terwijl kleine ondernemers niet weten hoe ze het hoofd boven water moeten houden, zeggen wij hier in huis met zo bekakt mogelijk accent ‘supergaaf’. U kunt zelf wel invullen wiens wereldbeeld (zonder visie) we hiermee bedoelen.
Het woord van Joe Biden is als je het mij vraagt ‘folks’. Joe (voor zijn ouders en broers en zus Joey) is een folksy man, hij groeide op als zoon van een autoverkoper en een moeder die hem altijd vertelde dat hij nooit moest denken dat hij méér was dan een ander. Maar ook niet minder.
Als ik folks zou moeten vertalen naar het Nederlands zou ik uitkomen op iets als ‘jelui’. Biden begint een toespraak vaak met folks, of gebruikt het halverwege als hij de mensen direct wil toespreken. En het leuke van folks is dat het genderneutraal en inclusief is. Veel beter dan ladies and gentleman and non-binary people. Ook beter dan ‘my fellow Americans‘ want dan kun je je nog afvragen ‘heeft hij het wel tegen mij als ik geen United States paspoort heb?’ Joey heeft het tegen iedereen die wil luisteren.
Zijn inauguratie liet al doorschemeren dat inclusiviteit zeg maar best wel zijn ding is: daar stonden op het podium een homo-icoon (Lady Gaga), een latina (Jennifer Lopez) een jonge zwarte dichter (Amanda Gorman) en een witte countryzanger (Garth Brooks) kortom: folks from all walk of life.
En daarna ging hij met vliegende vaart van start: de ene na de andere executive order werd getekend om lgbtq- en trans folks te berschermen. En hij is nog maar net begonnen.

Read Full Post »